REFERENTIES

Thomas Demand - House of Card

SIMULACRUM = schijnbeeld

Uit Klassieke Oudheid en komt voor in Griekse en Romeinse representatietheorieën

In het Latijn verwijst het naar een materiële representatie of een afbeelding, meestal van een Godheid

Jean Baudrillard - Simulacra and Simulation (boek 1981)
- Franse filosoof
- Geeft het simulacrum de meer fundamentele betekenis van een vorm van simulatie die in contrast staat met het representatieve

Hij leent de architecturale term 'gebouw' om een simulatie te beschrijven die 'het hele gebouw van de representatie zelf als een simulacrum onthult'

Thomas Demand - Kvadrat Pavilions

Gehele paviljoenen op maat gemaakt, inclusief de plaatsing van de deuropeningen

Enkele eenheid en veelheid

Andreas Nachkam, Ursula Wilms, Heinz W. Hallman - Topography of terror, The Design of a Memorial

Een forum voor de geschiedenis van het heden

Hoe in de toekomst omgaan met deze monumentenerfenis? (geschiedenis van het nationaal-socialisme)

Hoewel hedendaagse getuigen overlijden, blijven authentieke locaties bestaan (nazi's)

Klaus Töpfer merkte op dat een functionerende democratie de beste herdenking voor de slachtoffers is

Mensen openlijk verwelkomen en uitnodigen, dat zich kan aanpassen aan toekomstige omstandigheden en veranderingen in de manier waarop dit zou worden gecommuniceerd

TRANS Architectuur - As a Theatre

Actualiteit van het verleden - 2 functies:

1/ Een plek om ervaringen en herinneringen te delen (memoires)

2/ Het spiegelen van het heden aan het verleden (miroir)

Rachel Whiteread - monument op de Judenplats in Wenen

Drukt gevoelens uit die niet goed onder woorden kunnen worden gebracht en laat de kracht zien die beeldende kunst kan hebben om vragen te stellen over herinneren en verlies

George Orwell: "Wie het heden voor het zeggen heeft, controleert de geschiedenis en kan dat ook in de toekomst doen"

Ruimte voor interpretatie:

Plaatsen van herinnering zijn niet alleen ruimtelijk te ervaren, in de vorm van overblijfselen, maar ook zeker mentaal, als een onderdeel van de collectieve herinnering waarbij iedere bezoeker vanuit haar individueel standpunt andere associaties kan hebben

Een soort ruimte laten om dit op een eigen manier, ongeacht de achtergrond, te kunnen beleven

Vormgeven van een plek waar de herinnering optimaal wordt gediend met het doel de bezoekers stemming te laten veranderen + los te maken van de alledaagse werkelijkheid

Lisanne Van Zadelhoff - Je bent jong en je rouwt wat

Mark C. Taylor and Dietrich Christian Lammerts - Graves Matters

'... the thought of death is a good dancing partner' - Soren Kierkegaard

Philippe Ariès 'heilige slaapzaal van de dood' = oorspronkelijk zoiets als het huis waarnaar we allemaal terugkeren

De begraafplaats werd gezien als een tijdelijke rustplaats waar de doden wachtten op wederopstanding.

Op de begraafplaats zijn we samen als alleen in een gemeenschap zonder gemeenschap

Veel van de graven en gedenkstenen op deze pagina's geven meer uitdrukking aan de behoeften van de overlevenden dan aan de wensen van de doden

Casier Maren - Ruimte om te rouwen

Ruimte voor verdriet (intense emotie) en herdenking

Plaats waar mensen elkaar toevallig tegenkomen, een ontmoeting tussen bekenden en onbekenden

Stilstaan bij herinnering

Het creëren van ruimte en tijd waar "ontmoeten" centraal staat

Laatste afscheid en/of herinneringsmoment op een begraafplaats

De focus ligt op de symboliek van de bestaande rituelen en situaties van afscheid nemen

Lebleu Isabeau - Gemis in ruimtes

Veel van de graven en gedenkstenen op deze pagina's geven meer uitdrukking aan de behoeften van de overlevenden dan aan de wensen van de doden

Wanneer we iets willen verwerken zijn we in actie

Gemis een plaats kunnen geven

Een omhulsel waarin we alles beleven en wij, IA, indirect anderen kunnen helpen met hun persoonlijk conflict

Jacques prins, Max Meijer - Architectuur en herinnering (Naoorlogse Europese herdenkingsplekken)

Herinneringsplaatsen, monumenten, omgaan met herinneringen, universeel karakter, focus integratie met omgeving + het verleden

"Plekken van herinnering"

Memorial au camp de Rivesaltes

Betonnen monoliet -> passend bij kleur van omringend landschap

Rachel Whiteread- Judenplatz

Prefab - onderdelen van bestaande monument zijn opgeslagen in Loods want er was een controverse rond. Het oorlogsverleden '80 is belangrijk voor Oostenrijk. Uiteindelijk is het toch onthuld waarbij belangrijke politici niet aanwezig waren.

Gebaseerd op de notie van het Jodendom als 'traditie van boeken' + het principe van negatieve ruimte

Lege ruimte (10 x 7m) omsloten door boekenwanden (ruggen van boeken zodat het niet zichtbaar is)
De massieve ruimte staat op een sokkel - 2 toegangsdeuren zonder knop om deze te openen

Mark C. Taylor and Dietrich Christian Lammerts - Grave Matters

Een begraafplaats is dus zoiets als wat Philippe Ariès beschreef als een 'heilige slaapzaal van de doden', die, verre van bedreigend, oorspronkelijk zoiets was als het 'huis" waar we allemaal naar terugkeren

Veel van de graven en gedenkstenen geven meer uitdrukking aan de behoeften van de overlevenden dan aan de wensen van de doden

Wolfgang Laib's - Without Place - Without Time - Without Body (2007)

De titel roept een spiritueel rijk op, onbelemmerd door beperkingen van plaats, tijd en lichaam

METAFOOR VOOR TRANSCENDENTIE

Hij vindt de spirituele tradities van India het meest relevant voor zijn werk

Hij voelt zich aangetrokken tot hindoe-ritueeloffers van bloemen, voedsel en andere stoffen die op altaren worden geplaatst

IMPLICEERT ONEINDIGHEID

Heeft te maken met RITUEEL, tijdloosheid en de eeuwige herhaling van hetzelfde

Uus Knops - Op afstand nabij

Architectonisch raamwerk

Steve McPherson - Ritual Objects (2019)

48 individuele sculpturen gemaakt van monofilamenten, touwfilament en onveranderde plastic zeeobjecten, allemaal gevonden aan de Britse kust, 1994-2019

Denervaud's werk is zwaar bewegelijk en berust op een volledige onderdompeling in emoties. De uitgesproken lijnen met een organische zachtheid bootsen de natuurlijke rondingen en bewegingen van haar lichaam na. Het proces van haar werk is evenzeer de kunst als het afgewerkte werk. Hieronder gaat Denervaud in detail in op haar benadering van haar kunstvorm.

Bas Smets - Onument #1

Onument is de term die psychiater Uus Knops bedacht om een reeks kleine ingrepen aan te duiden die Bureau Bas Smets uit Brussel ontwierp ter herdenking van de slachtoffers van de Covid-pandemie

Een monument is verbonden met specifieke rituelen, welomschreven sociale praktijken en vaak formele uitingen.

Het Onument, met een hoofdletter ‘O’, doelt op een alternatieve benadering van de herdenking van slachtoffers: Onumenten zijn uitnodigende, open en vrij toegankelijke plekken die op velerlei manieren kunnen worden gebruikt, in stilte of luidruchtig, overdag of ’s nachts, samen of alleen.

Rouwrituelen per religie of cultuur

Wassen van overledene, islamitische lijkwade, Djanazah-gebed, het dragen en begraven van de overledene, richting van Mekka, condoleance

Rituele wassing, gelijkheid, lofrede, eeuwige grafrust

Sacrement, wijwater en brandende kaarsen, herdenken tijdens de Mis / bij Protestanten; begraven, sober en ingehouden, 'woord' staat centraal

De hun-ziel en po-ziel, zeven poorten, vooroudervereniging, rituele wassing, lievelingseten, rode envelop

Reïncarnatie na de uitvaart, stervensbegeleiding, herinnering, geen vlees, alcohol of make-up in tijden van rouw, zuiverheid en licht, crematie

Vergelijking van het DNA model met het Takenmodel en het Duale Procesmodel

Nowhere and Everywhere at the Same Time - William Forsythe (2017)

"De toeschouwers zijn vrij om te proberen te navigeren door deze statistisch onvoorspelbare omgeving, maar worden verzocht om te voorkomen dat ze in contact komen met een van de slingerende slingers"

"Deze taak, die de toeschouwers automatisch intimideert en waarschuwt voor aangeboren voorspellende faculteiten, produceert een levendige choreografie van veelsoortige en ingewikkelde vermijdingsstrategieën."

Woodland Chapel, Asplund 1918-1922

“Een synthese van tempel en hut” volgens de architectuurhistorica Caroline Constant
Geïnspireerd door een volkstaalhuisje in Liselund (Denemarken)
Een pad leidt door het bos naar de ingang, waar de dominante vorm een steil shingle dak is, een massieve vorm als een afgeknotte piramide ondersteund door kolommen. Het diepe portiek zet de duisternis van het bos voort. Pas als de deuren naar de kapel open zijn, krijgt de bezoeker een met licht gevuld interieur te zien.
Eenvoudige houten kapel omringd door bomen
De kapel zelf is vierkant en binnen is er een cirkelvormige koepel waardoor indirect licht binnenstroomt
Portiek is bekleed met 12 zuilen
Het sleutelgat in de deur is bijvoorbeeld het oog van een schedel, dat zich opent voor de dood. De ijzerwerkpoort bevat ook veel christelijke symbolen.
Een lage betonnen muur omringt het kapelgedeelte. Binnen de muur is het bos dicht en omsluitend, en dan gaat het geleidelijk open, waardoor rouwenden van de ceremonie weer in hun eigen leven worden teruggezet. Het ontwerp van de doodskist is als een oude wortelkelder, die de terugkeer van de overleden naar de aarde symboliseert.

John Pawson - Renovatie St. Moritz kerk in Duitsland

Respecteren van heilige sacrale sfeer
Architecturale taal die op subtiele manier herkenbaar is als iets nieuw maar toch geen vreemde elementen heeft, is geëvolueerd op basis van bestaande vormen en elementen van de woordenschat

Nicolas Campodonico - Sint-Bernard Kapel (2010-2015)

Materialen hergebruiken (voornamelijk de honderd jaar oude bakstenen)
De natuur legt zijn eigen voorwaarden op
In de grens tussen de bomen en het open land, opent het volume van de kapel zich naar de zon, waardoor het natuurlijke licht van de zonsondergang in het binnenland wordt vastgelegd.
Momenteel weten we allemaal dat Jezus Christus alleen de dwarspaal op zijn rug droeg op weg naar Gólgotha. De kruisiging wordt conceptueel voltooid met de hereniging van beide polen, waarbij het kruis wordt nagebootst. Elke dag bewandelen de schaduwen van de polen afzonderlijk, net als in de "Via Crusis", om eindelijk het kruis te ontmoeten en te recreëren, geen symbolisch kruis maar een ritueel, waar de Passie elke dag opnieuw gebeurt dankzij de zon, en een kosmische dimensie krijgt.

Eduardo Souto de Moura - Vaticaanse Kapel Venetië

Geïnspireerd op Erik Gunnard Asplund op de Woodland Cemetery in Stockholm
Na denken over de betekenis van kapellen in de 21e eeuw door de verkenning van dit type gebouw, maar beschouwd als een geïsoleerd element, vrij van de overtuigingen van specifieke religies en los van onze gebruikelijke opvattingen: als een ruimte gecreëerd om verschillende redenen en doelstellingen, binnen een groter religieus gebied, bijna altijd al bestaand.
De kapel ontworpen door Eduardo Souto de Moura is niet uiteengezet als een kapel of een heiligdom, maar als een plaats omsloten door vier muren, met een steen in het midden die het altaar zou kunnen zijn. Het is een eenvoudige structuur gebouwd met grote Vicenza stenen ashlars gesneden en samengevoegd zodat ze een langwerpige en gedeeltelijk bedekte trapezium vormen. Een opening aan een van de uiteinden, vlak bij een boom, markeert de ingang van de ruimte
Een richel aan de binnenkant van de muren biedt bezoekers een plek om te zitten. De twee dakplaten worden een meter van de achterwand geplaatst om zonlicht door te laten. Op deze muur, achter de steen die als altaar kan functioneren, snijdt een horizontale lijn het verticale gewricht van de stenen door, waarbij een kruis op de muur wordt uitgesneden

...nee, het is geen kapel, geen heiligdom en in ieder geval geen graf. Het is gewoon een plek omsloten door vier stenen muren, terwijl een andere steen in het midden het altaar zou kunnen zijn. De ingang wordt afgeschermd door een boom die we willen behouden. De muren, binnenin, hebben een richel waarop we kunnen zitten en wachten... wachten met onze voeten op de grond, hoofd in handen. "Dingen zelf weten wanneer ze zouden moeten gebeuren". David Mourão-Ferreira
Onderzoekt hoe de kapel kan bestaan als een geïsoleerd gebouw, vrij van de gehechtheid van specifieke religies of religieuze locaties.
"In onze cultuur zijn we gewend om de kapel te zien als een ruimte die om verschillende redenen en doelen is gecreëerd, in een grotere en vaak al bestaande religieuze ruimte", luidt de beschrijving van de curator.

Judith Lewis Herman - Trauma en herstel

Herbeleving en vervlakking wisselen elkaar af, waardoor het slachtoffer zijn stabiliteit steeds meer verliest. Het verliezen van stabiliteit versterkt het gevoel van machteloosheid en onvoorspelbaarheid, hetgeen het slachtoffer in ernstige mate weerhoudt de draad van het leven op te kunnen pakken
Verlies van verbondenheid
De illusie koesteren dat men beter of anders had moeten handelen is wellicht draaglijker dan moeten erkennen dat men volstrekt hulpeloos was.
Ten slotte heeft het slachtoffer tijd en hulp van anderen nodig om te kunnen rouwen om alles wat verloren ging. Als dit rouwproces niet wordt voltooid blijft het slachtoffer gevangen in een traumatisch rouwproces. Door het ontbreken van gepaste sociale steun in een traumatisch rouwproces is de kans op intens verdriet en een depressie bij het slachtoffer groot
Herstel van verbondenheid

Archipl architecten - Kapel van het niets

Een buitenruimte die kan worden samengevat als een lege betonnen bak vol symboliek
Een plek die het voor patiënten en bezoekers mogelijk maakt om zich terug te kunnen trekken
Een met bitumen ingepakte betonnen volume, met een ietwat verscholen deur uit hetzelfde materiaal wekt met zijn acht meter witte massieve muur, die uit de binnenzijde van ‘de doos’ steekt, de nieuwsgierigheid om het object te betreden
Er is gestreefd naar reducering en uitvlakking
Een ruimte waarbinnen men door de koudheid van het beton en de mogelijkheid van het binnentreden van de weerinvloeden bewust blijft van de omgeving, en toch de aanwezige rust kan gebruiken om gedachten te ordenen

Carla Rosseels - Rituelen vandaag

Mythen geven zin en betekenis aan het leven van mensen. Ook rituelen doen dat, want rituelen beelden de mythe uit. In onze westerse, moderne samenleving kunnen de grote verhalen de mensen niet langer overtuigen. Zij laten de oude zekerheden varen en vallen op zichzelf terug
Individualisme en rationaliteit staan vandaag voorop
Vandaag is dat gevoel van bevrijding stilaan aan het omslaan in een gevoel van gemis. Het oude is weg en er kwam niets nieuws voor in de plaats. (…) Zonder rituelen glijdt het leven aan mensen voorbij.
In dit boek zijn rituelen een set van handelingen en symbolen die mensen bewust creëren om stil te staan bij belangrijke gebeurtenissen in hun leven
“Rites de passage” = antropologisch jargon. Arnold Van Gennep kwam er op uit dat ze bestaat uit 3 opeenvolgende fasen.
Bewuster met levensovergangen om te gaan
Mensen zetten zich vandaag vooral af tegen rituelen waarbij hen alles uit handen wordt genomen. (…) Ze willen persoonlijk rituelen die hen op het lijf geschreven zijn, wie passen bij hun gedachten, ideeën en gevoelens. (…) Ze willen de rituele handelingen grotendeels zelf uitvoeren.
Hun rituelen kaderen niet ik een nieuw groot verhaal, maar richten zich op de meest elementaire en primaire gegevens in een mensenleven.
Natuur en haar 4 elementen: aarde, vuur, water en lucht
Met hun rituelen drukken mensen ook iets uit over hun leven in tijd en ruimte. Alle aspecten zijn aanwezig: het verleden, het nu en de toekomst.
Groepsrituelen zijn meestal krachtiger. (…) Rituelen bevestigen niet alleen de banden die er tussen mensen zijn: ze versterken due banden en veranderen ze ook effectief. Aangezien rituelen bedoeld zijn om mensen in harmonie te laten leven met hun eigen cultuur en omgeving, is het soms aangewezen een uitheems ritueel niet zomaar over te nemen. (…) Het gaat er immers om dat de attributen die iemand kiest perfect aansluiten bij zijn eigen leven en symbool staan voor z’n eigen gedachten en emoties. (Elk voorwerp kan een ritueel attribuut worden)
Rituelen zijn bedoeld om ons overgangen te laten voelen. (…) Het is belangrijker om te doen en te voelen.
“De dood is de moeilijkste overgang die we in dit leven moeten maken, omdat we op dat moment alles moeten kunnen loslaten. We hebben het daar zo moeilijk mee, omdat we op andere momenten ik ons leven nooit bewust hebben stilgestaan bij ons verlies.” (Lisette Custermans)
Steeds meer behoefte aan een persoonlijk rouwritueel. Meestal willen ze de dode daarmee een laatste groet brengen. Vanuit psychologisch oogpunt is zo’n ritueel evenwel vooral belangrijks voor de nabestaanden zelf.
Het ritueel helpt mensen om de situatie te aanvaarden (Engelse psychiater Colin Parkes) + een goed afscheid zal hun voor de rest van hun leven nablijven
Rituelen geven ons opnieuw hechtingspunten. Ze stabiliseren, brengen tot rust en geven geborgenheid.
Stellen vast dat rouwrituelen in onze samenleving erg afstandelijk zijn geworden
De dode langzaam zien heengaan
Goede vorm van rouwverwerking: “Een begrafenis is in zekere zin het laatste wat de levenden voor de doden kunnen doen”
Mensen met een andere culturele achtergrond vinden het vaak belangrijk om hun vertrouwde rituelen te behouden. Dat botst wel eens met onze westerese tradities
De begrafenis of crematie is zowat het enige openbare afscheidsritueel dat we in het Westen nog kennen
Uiting geven aan de gevoelens die je nog hebt tegenover de overledene (brieven, tekeningen, schilderijen, gedichten of verhalen). Je kan ook bestaande voorwerpen met symbolische waarde tevoorschijn halen (ringen, brieven, foto’s, geschenken, kleding of meubelstukken)
Verbranden of begraven van zo’n symbolisch voorwerp
Omdat we in onze samenleving nog nauwelijks in het openbaar rouwen, winnen individuele rituelen aan belang maar de steun van de omgeving blijft onobeerlijk om een overlijden emotioneel te verwerken
Vervolgrituelen. In onze westerse cultuur hebben we maar weinig vervolgrituelen overgehouden. (bijeenkomsten, herdenkingen,…). (…) Zo kan je voor de laatste keer rond een persoon verenigen, ook al was hij of zij lijfelijk niet meer aanwezig
Nadat mensen gestorven zijn, verdwijnen ze haast meteen achter de coulissen van ons dagelijks leven
Het zien van stervenden en doden hoort niet meer bij het leven van alledag. Dat was pakweg 50, 60 jaar geleden nog anders. Mensen stierven toen meestal thuis en werden daar ook opgebaard.
Bij een plots overlijden is er van een sterfritueel geen sprake
Het lichaam wordt koud en stijf maar je kan het wel blijven aanraken

Herman De Dijn - Rituelen, waarom we niet zonder kunnen

Rituelen zijn wachtkamers voor of vensters op wonderen, betekenissen die fascineren
Er is geen fundamenteel onderscheid tussen niet-religieuze en religieuze wonderen, verwondering en ritueel; ze lopen door elkaar en gaan in elkaar over
Onwetendheid omtrent de eigenlijke mechaniek van ons streven en handelen, gecombineerd met een oppervlakkig bewustzijn van onze strevingen, produceert het beeld van onszelf als wezens die uit vrije wil verlangen naar het ware en het goede
De onwetendheid wordt zelf een soort emotie in de verbazing over de ‘wonderen’ die ons omringen
Plato maakte al een onderscheid tussen schijn en zijn: tussen de schijn die het resultaat is van gewone ervaring en verbeelding en het zijn dat pas verschijnt in het intellectuele zien, in de intellectuele contemplatie
De wereld die er echt toe doet, is - voor iedereen - onvermijdelijk de leefwereld. De wereld die er echt toe doet, is een wereld van mysteries, niet in de esoterische zin maar in de zin van een wereld van particuliere, ‘niet-natuurlijke’ en niet-wetenschappelijke betekenissen. Dat is een wereld georganiseerd ik en als ‘een symbolische orde’. (…) De leefwereld van moderne mensen is niet reduceerbaar tot de dualistische wereld van Descartes: een wereld van zuivere subjecten staande tegenover zuiver materiële objecten. Mensen leven integendeel in een gedeelde leefwereld waarin welbepaalde zaken, plaatsen, tijden en natuurelementen een unieke betekenis of relevantie hebben. Ook bepaalde plaatsen en tijdstippen, bepaalde lichamen, bepaalde voorwerpen voor hen een speciale, unieke betekenis of waarde hebben
De omgang neemt dan ook de vorm aan van rituele of quasirituele handelingen. We verhouden ons tot betekenisvolle realiteiten op geeigende, dat betekent onvermijdelijke rituele manieren.
Ook in een (laat)moderne maatschappij verhouden mensen zich tot zichzelf, de ander en de dingen op een niet-wetenschappelijke en niet puur instrumentale manier
Gedragseconomen en psychologen leren ons al een tijdje dat de mens veeleer een irrationeel dier is met beperkte capaciteiten van inzicht, redeneer- en argumentatievermogen, sterk beïnvloedbaar door emoties allerhande, sociale druk, eigendunk en dergelijke
De mens leeft onvermijdelijk in een altijd particuliere, cultureel bepaalde leefwereld beheerst door een symbolische orde (een geheel van betekenissen en waarden). Dat inzicht is onvolledig zonder het inzicht dat de mens een ritueel dier is wiens leven sterk bepaald wordt door allerlei vormen van Rite.
Er is geen ‘natuurlijke’ (noch strikt rationele) manier om om te gaan met de doden, het gaat om een ‘grenssituatie’ die vraagt om culturele antwoorden. In feite is praktisch alles, ook de meest natuurlijke handelingen, cultureel, dit wil tegelijk zeggen ritueel meebepaald. (…) We zijn ons van dat rituele karakter niet of nauwelijks bewust. Het is pas wanneer we ‘in den vreemde’ zijn en ons, mede onder invloed van de blik van de ander, bewust worden van onze (en zijn) ‘singulariteit’ dat we ons daar even van bewust worden, om het daarna snel weer te vergeten.
Verschil tussen zwakke en sterke ritualiteit. Sterke ritualiteit kan zowel van religieuze als van niet-religieuze aard zijn, ook al stammende niet-religieuze rituelen veelal uit een expliciet religieuze context. Voorbeelden daarvan zijn het begraven of cremeren van de doden. Sterke ritualiteit situeert zich buiten de alledaagse, pragmatische sfeer. (…) In de cultuur kunnen allerlei overgangen zijn tussen zwakke en sterke ritualiteit. De zwakke ritualiteit van alledag, eten en drinken bijvoorbeeld, kan omgevormd worden tot een sterk ritueel.
De meningen over wat rituelen en symbolen precies zijn, zijn verdeeld. Sommigen maken een scherp onderscheid tussen rituelen, ceremonies en gebruiken. (…) Anderen willen de term ritueel alleen voor religieuze rituelen voorbehouden. (…) Anderen beschouwen rituelen als menselijke fenomenen sui generis, louter een soort spel, sterk gestructureerde, maar zinledige vormen van handelen.
Rituelen drukken een ‘vorm van leven’ uit waarvan de relevantie niet in begrippen of formules te vatten is, een vorm van leven die tegelijk zo fundamenteel verschil s dat hij op rituele wijze ‘gevierd’ moet worden.
Rituelen dreigen in het leven zelf voortdurend vergeten te worden en moeten dus op geregelde tijdstippen opgeroepen worden, precies in houdingen, gebaren en rituelen.
Het gaat om betekenissen of waarheden die te maken hebben met liefde en vertrouwen, zonde en schuld, lijden en dood, geluk en verlossing.
We kunnen niet uit onszelf weten hoe we moeten omgaan met de dood van een persoon. Daarvoor hebben we een traditie nodig met haar rituelen en symbolen. Uiteraard gaat het om cultureel bepaalde tradities en rituelen die min of meer sterk kunnen evolueren in de loop van de tijd.
Rituelen zijn hulpmiddelen of ‘machines’ via welke de aandacht voor de mysteries van leven en dood gerealiseerd en bewaard wordt.
We vallen terug op wat ons is overgeleverd aan ‘oude’ woorden, gebaren en rituelen om met de dood om te gaan. (…) Het ritueel is tegelijk uniek en een repetitie: in de herhaling gebeurt het unieke, de epifanie van het wonder. (…) De herhaling is de voorwaarde voor de eventuele openbaring.
De spanning tussen herhaling en eenmaligheid lijkt wezenlijk voor het ritueel. De striktheid in de herhaling is dus geen uiting van ritualisme of rigorisme, maar behoort tot de essentie van het ritueel. Maar hoe kan de openbaring van het mysterie iets te maken hebben met herhaling? (…) In en door de herhaling gebeurt tegelijk een verbinding met de oorspronkelijke ‘instelling’ van de rite en met allen die vroeger aan de rite hebben deelgenomen of er later nog aan zullen deelnemen
Het ritueel wordt wezenlijk gekenmerkt door elementen van uitwendigheid (gebaren, lichamen of materiële objecten)
We moeten de herhaling uithouden, en daarin blijven wachten, ons blijven openstellen. De oplossing is te blijven hopen op openbaring in de herhaling van het ritueel. Het ideaal is natuurlijk dat het klikt tussen de lichamelijke gebaren en houdingen en de openbaring van het wonder.
In het ritueel worden dus niet alleen de transcendentie en de kwetsbaarheid van het wonder beseft, de rituele reanactement zelf kan ervaren worden als fundamenteel kwetsbaar. In het nauwgezet volgen van de regels kan zelfs het besef doorbreken dat (ook) dat futiel is, zonder dat dit betekent dat men het ritueel opgeeft.
Epifanie gaat gepaard met de erkenning van de kwetsbaarheid van het wonder, en met de aanvaarding van de eindigheid van onze aandacht (en van het leven tout court).
Sterke en zwakke ritualiteit
De grens tussen de 2 vormen van realiteit is niet perfect afgesloten zelfs niet waar het gaat om religieuze rituelen
De activiteit van de rite vertoont, zoals al vermeld, grote gelijkenis met het spel, dat eveneens uit de band van het gewone, pragmatische handelen springt. Het gaat in het spel om een activiteit ‘om de activiteit’. (…) Het bereiken ervan moet wezenlijk een bijproduct zijn.
Het is in de herhaling zelf dat ‘het’ moet gebeuren en ook als ‘het’ niet gebeurt, herbeginnen we later gewoon. Geen scheiding tussen ik en activiteit: waar het op aankomt, is op te gaan in de activiteit, ermee een te zijn. Eenheid van middel en doel, ik en activiteit, training en activiteit – kunnen slechts gerealiseerd worden in en door de herhaling waarin ‘het’ moet gebeuren. ‘Het’, dat wil zeggen: het bereiken van een vorm van activiteit met een kwaliteit of densiteit aanvankelijk alleen onderkend door de meester, en pas geleidelijk ervaren door de leerling zelf.
Waar het op aankomt, is tot een soort activiteit te komen waarin het klikt tussen de geest, het lichaam, het ogenblik en de werkelijkheid. (…) Het ritueel laat toe op de juiste wijze gericht te zijn op het mysterie. Dankzij de kenmerken van het ritueel kan het mysterie verschijnen als het onbeheersbare, datgene wat ons in zekere zin altijd ontsnapt, maar in relatie waarmee we eventueel toch vervulling vinden.
Zoals het mysterie ten nauwste verbonden is met (de herhaling van) welbepaalde woorden en gebaren (rituelen), zo is het ook altijd geïncarneerd in welbepaalde objecten en lichamen. Het is met andere woorden wezenlijk verbonden met symbolen. Zowel binnen als buiten de religieuze context. (…) Zonder de band met ritueel en symboliek en hun symbolische efficaciteit zijn de complexiteit en diversiteit van emoties niet te begrijpen. (…) Rouwen veronderstelt natuurlijk, zoals al het menselijke, hersenactiviteit. Maar rouwen is als betekenisvolle activiteit niet vanuit de neurologie te begrijpen, noch is rouwen overal en altijd hetzelfde. Vatten hoe mensen in een vreemde cultuur rouwen, vereist een vertaalslag die het rouwen plaatst in de context van de leefwereld van die mensen.
Zoals rituelen worden ook symbolen wezenlijk gekenmerkt door uitwendigheid en materialiteit. (…) Symbool moet hier begrepen worden als een teken dat, of een betekenis die een of ander wonder op een onreduceerbare en in zekere zin overvangbare manier aanwezig stelt. Het is een vorm van ‘reële aanwezigheid’. (…) Het gelaat of gezicht is in zijn concreetheid het symvool van de persoon: het reveleert de ‘ziel’, zoals men dat uitdrukt.
Door de materiële (causale of tijdruimtelijke) band tussen personen en bepaalde objecten staan die objecten symbool voor die personen, ook na hun dood. (…) Ook wanneer ze er niet meer zijn, kan men overleden personen eren door het memoreren van hun naam of het bezoeken van hun graf.